Rosnąca niebezpiecznie temperatura, susza, zanieczyszczone środowisko, wycinki lasów, mniej tlenu, coraz więcej hałasu – czy przeciwdziałaniem tym zjawiskom zajmują się z całych sił politycy ? Jeśli nie i jeśli ma to znaczący wpływ na życie i zdrowie ludzi, to czy możliwe jest dochodzenie roszczeń przeciwko państwu ?

Być może wreszcie tak. Europejski Trybunał Praw Człowiek wyrokiem z dnia 9 kwietnia 2024 r. przyznał rację szwajcarskim seniorkom zrzeszonym w stowarzyszeniu Verein KlimaSeniorinnen Schwei, które pozwały swoje państwo za niewystarczające działania podjęte przeciwko zmianom klimatu. Czy to oznacza długo oczekiwane zmiany sądownictwa w podejściu do walki z zmianami klimatycznymi?

Europejska Konwencja Praw Człowieka zawiera literalnie katalog dóbr będących przedmiotem ochrony odnoszący się jednostki, czyli np. prawa do prywatności, własności. Nie wymieniono jednak wyraźnie dóbr zbiorowych, w tym m.in. prawa do życia w czystym środowisku. Postuluje się, by katalog praw Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, m.in. wobec aktualnej sytuacji klimatycznej na świecie, w końcu zawierał prawa związane z ochroną środowiska, ale jeszcze się tego nie doczekaliśmy.

W skardze do ETPC, Szwajcarki wywodziły jednak, że na państwach ciąży obowiązek przeciwdziałania zmianom klimatu, co wynika z zagwarantowanej już ochrony dóbr, takich jak prawo do życia oraz poszanowania życia prywatnego i rodzinnego i wskazały, że na skutek fal upałów to kobiety powyżej 75. roku życia cierpią bardziej niż inne grupy społeczeństwa (np. starsi mężczyźni albo dzieci), a krajowa polityka klimatyczna Szwajcarii nie wpłynęła efektywnie w żaden sposób na rosnące w zatrważającym tempie temperatury.

Europejski Trybunału Praw Człowieka podzielił ich pogląd i stwierdził, że:

– „art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka obejmuje prawo jednostek do skutecznego działania władz państwowych w celu ochrony przed niekorzystnym wpływem zmiany klimatu na ich życie, w tym zdrowie, dobre samopoczucie i jakość życia”,

– „w tym kontekście głównym obowiązkiem państwa jest przyjęcie i stosowanie przepisów, które służą złagodzeniu istniejących i zapobieganiu przyszłym negatywnym skutków zmiany klimatu. Dlatego państwo powinno przyjąć odpowiednie cele redukcyjne i harmonogramy, które powinny być częścią systemu prawnego. Trybunał wytknął też Szwajcarii brak określonego budżetu węglowego i mijanie się z wcześniej obranymi celami w polityce klimatycznej”,

– „orzeczenia sądów krajowych (…) bezpodstawnie odmówiły też seniorkom rozpatrzenia ich skargi merytorycznie i nie wzięły pod uwagę przekonujących argumentów naukowych nie traktując skargi seniorek poważnie”.

Jak już wspomniano, art. 8 EKPC nie zawiera literalnie praw ogółu związanych z ochroną środowiska, lecz omawiany wyrok po raz pierwszy wskazał, że trzeba spojrzeć na ten przepis szeroko i uznać, że zawiera on prawo do ochrony przez państwo przed niekorzystnym wpływem zmiany klimatu, który ma oddziałuje negatywnie na nasze życie i my jako obywatele, możemy skutecznie tej ochrony dochodzić.

Na pewno omawiany wyrok wprost opowiedział się za ochroną praw człowieka przed skutkami zmian klimatu, wobec czego stanowi swoisty precedens i powinien być brany pod uwagę przez inne kraje europejskie w swoim orzecznictwie dotyczącym naruszenia praw człowieka. Przede wszystkim wskazuje kryteria, które będą brane pod uwagę przez Trybunał przy rozstrzyganiu podobnych spraw w przyszłości.

Istotne będzie w tego rodzaju sprawach wykazanie związku przyczynowego między działaniami i zaniechaniami państwa i naruszeniem praw jednostki w zakresie ochrony środowiska a utratą życia lub pogorszeniem zdrowia człowieka.  Niewątpliwie argumentacja powinna opierać się także np. na wskazaniu dowodów na to, czy m. in. państwo przyjęło harmonogram osiągnięcia neutralności klimatycznej albo osiągnęło pośrednie cele redukcji dwutlenku węgla.

W naszej ocenie otwiera się droga do tego, aby to Skarb Państwa była adresatem roszczeń związanych z zaniechaniami w zakresie ochrony środowiska, które przyczyniają się do utraty lub pogorszenia życia człowieka.