Prawa przynależne polskim obywatelom do świadczeń rodzinnych przysługujących w innym kraju Unii Europejskiej (np. tzw. niemieckie Kindergeld) w orzecznictwie sądów polskich są traktowane niezależnie od prawa do zasądzonych alimentów. Wychowujący dziecko rodzic powinien otrzymywać zarówno alimenty, jak i świadczenie rodzinne, także takie, które zostało pierwotnie pozyskane przez drugiego, niewychowującego dziecko rodzica. Tego rodzaju świadczenia mają na celu poprawę egzystencji małoletnich i winny być przekazywane zgodnie ze swoim celem, obok alimentów.

Tytułem wstępu wypada krótko scharakteryzować na gruncie polskich przepisów instytucję alimentów. Co do zasady, rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Rodzic nie może uchylić się od obowiązku alimentacyjnego wskazując, iż jego wykonanie stanowi dla niego nadmierny ciężar. Jak wskazuje się w orzecznictwie, rodzice są obowiązani podzielić się z dzieckiem nawet najmniejszymi dochodami.

Z istoty łączącego rodziców i dzieci stosunku wynika, iż małoletnie dzieci mają prawo do utrzymania na takim poziomie, na jakim żyją ich rodzice. Nie ma również znaczenia okoliczność czy dziecko pochodzi z małżeństwa, czy też jest dzieckiem pozamałżeńskim. Na marginesie warto dodać, że co do zasady obowiązek spłaty zobowiązań kredytowych jest niezależny od obowiązku alimentacyjnego, co oznacza, iż nie może stanowić podstawy do uchylenia się od jego wykonania. Ogólnie wskazując zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego.

Podsumowując temat alimentów warto dodać, iż obowiązujące przepisy Unii Europejskiej, a ściślej Rozporządzenie Rady (WE) nr 4/2009 z dnia 18 grudnia 2008 r. w sprawie jurysdykcji, prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych pozwalają na zdecydowanie łatwiejsze dochodzenie roszczeń z tytułu zobowiązań alimentacyjnych. Co do zasady, zgodnie z ww. rozporządzeniem orzeczenie wydane w jednym państwie członkowskim jest uznawane i wykonalne w innym państwie członkowskim, bez konieczności przeprowadzania dodatkowych sformalizowanych postępowań. W praktyce oznacza to, iż np. niemiecki organ egzekucyjny będzie egzekwować orzeczenie w zakresie alimentów wydane przez polski sąd, bez dodatkowej weryfikacji.  

Zupełnie niezależnie od świadczenia alimentacyjnego, rodzic wychowujący dziecko jest uprawniony do świadczenia rodzinnego (np. Kindergeld), ponieważ są to środki przeznaczane na utrzymanie dziecka, o czym szczegółowo poniżej.

Na gruncie obowiązujących przepisów, w szczególności art. 135 § 3 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego ustawodawca stworzył katalog świadczeń, które nie zmniejszają obowiązku alimentacyjnego. Wśród nich znajduje się, w szczególności comiesięczne świadczenie wychowawcze na każde dziecko w wysokości 500 złotych.

Współcześnie, z uwagi na swobodny przepływ osób zatrudnionych, aktualna pozostaje problematyka pobierania świadczeń społecznych i socjalnych przyznawanych w jednym państwie członkowskim Unii Europejskiej, w korelacji do otrzymywanych alimentów. Nierzadkie są sytuacje w których jedno z rodziców pracując w państwie członkowskim i otrzymując z tego państwa świadczenia z przeznaczeniem na dziecko (np. Kindergeld), nie przekazuje tych środków na rzecz małoletniego lub pokrywa z tych środków alimenty.

Jak wspomniano wyżej polski ustawodawca przyjął, iż świadczenia rodzinne pozostają bez wpływu na obowiązek alimentacyjny rodzica. W konsekwencji brak jest podstaw do pokrywania ze świadczeń rodzinnych zasądzonych alimentów w jakiejkolwiek części. Przeciwny wniosek doprowadziłby do aberracji istoty obowiązku alimentacyjnego, rodzica względem dziecka. Dochodziłoby do sytuacji, w której świadczenie wypłacane ze środków publicznych, z przeznaczeniem na utrzymanie małoletniego, zaspokajałoby usprawiedliwione potrzeby dziecka, co w konsekwencji zwalniałoby obowiązanego rodzica z zapłaty alimentów i łożenia na utrzymanie dziecka. W takim przypadku obowiązek alimentacyjny de facto byłby realizowany przy użyciu środków publicznych.

Mimo, iż przepis art. 135 § 3 Kodeksu Rodzinnego i Opiekuńczego dotyczy świadczeń, które są uregulowane w polskim porządku prawnym, orzecznictwo stoi na stanowisku, iż istota zasiłku rodzinnego np. Kindergeld, jest tożsama z istotą i celowością świadczeń o podobnym charakterze jak w Polsce, a w szczególności chodzi o świadczenie wychowawcze z programu 500 plus. W tej sytuacji otrzymywany zasiłek Kindergeld nie może wpływać na zakres obowiązku alimentacyjnego w Polsce.

Podobnie ma się sytuacja, gdy rodzic zatrzymuje świadczenie otrzymywane w kraju UE dla siebie i nie wydatkuje go na potrzeby dziecka. Sądy polskie dość jasno podkreślają, iż nieprzekazanie przedmiotowych środków, przez rodzica zobowiązanego do alimentacji, na rzecz dziecka jest nieuprawnione i prowadzi do pozyskania korzyści majątkowej kosztem dziecka. Jak podkreślają sądy, środki te są bowiem przeznaczone na potrzeby dzieci, a nie rodziców i stanowią uzupełnienie zobowiązań finansowych rodziców względem małoletnich dzieci.

W tym miejscu można przytoczyć stan faktyczny sprawy, która toczyła się przed Sądem Okręgowym w Gorzowie Wielkopolskim. Małoletnia mieszkała w Polsce z matką, a ojciec z uwagi na wykonywanie pracy na terenie Danii pobierał duńskie świadczenie rodzinne zwane Kindergeld. Ojciec dziecka nie przekazywał na utrzymanie małoletniej, całości otrzymywanych od państwa duńskiego świadczeń rodzinnych. Sąd Okręgowy, mając na względzie cel przedmiotowego świadczenia, doszedł do przekonania, iż otrzymywany zasiłek uzupełnia środki przeznaczone na utrzymywanie dziecka i stanowi źródło zabezpieczenia jego potrzeb. W konsekwencji wydatkowanie otrzymanych środków na potrzeby własne przez rodzica i tym samym nieprzekazywanie ich dziecku, stanowi bezprawną korzyść po stronie, w tym przypadku, ojca małoletniej. Sąd Okręgowy zasądził na rzecz małoletniej odpowiednią kwotę tytułem zwrotu nienależnie pobranego świadczenia Kindergeld.

Orzecznictwo polskich sądów krajowych pozostaje w korelacji z treścią artykułu 68a Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. Powyższa regulacja wprost stanowi, iż w przypadku, gdy świadczenia rodzinne nie są wykorzystywane przez osobę, której powinny zostać udzielone na utrzymanie członków rodziny, właściwa instytucja decyduje o udzieleniu tych świadczeń osobie fizycznej, która rzeczywiście utrzymuje członków rodziny, na jej wniosek. Zwrócić należy uwagę, iż niniejsze rozważania nie dotyczą sytuacji, gdy dochodzi do kumulacji praw wypłaty przez państwa członkowie UE świadczeń rodzinnych.

Warto dodać, iż na gruncie niemieckiego ustawodawstwa, po pierwsze świadczenie rodzinne (Kindergeld) może zostać wypłacone bezpośrednio do rąk dziecka w sytuacji, gdy osoba uprawniona do zasiłku nie wywiązuje się ze swoich ustawowych obowiązków alimentacyjnych (§ 74 EStG). W konsekwencji warunkiem koniecznym otrzymywania świadczenia Kindergeld przez rodzica jest wywiązywanie się z obowiązków alimentacyjnych. Nadto, ww. zasiłek przysługuje w pierwszej kolejności rodzicowi, który sprawuje osobistą opiekę nad małoletnim (§ 64 EStG).

Konkludując powyższe rozważania, w sytuacji gdy jeden z rodziców pobierając świadczenie rodzinne w innym państwie członkowskim, nie przekazuje przedmiotowych środków na potrzeby małoletniego dziecka (lub w inny sposób nie przeznaczając ich na utrzymanie dziecka), drugi z opiekunów sprawujący osobiście opiekę nad małoletnim może dochodzić przed polskim sądem zwrotu nieprzekazanych świadczeń w pełnej wysokość, niezależnie od alimentów. W takim przypadku podstawę ewentualnego roszczenia i odpowiedzialności rodzica mogą stanowić przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Jednocześnie autor pragnie podkreślić, iż należy oddzielić kwestię dochodzenia od jednego z rodziców świadczeń rodzinnych na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu od problematyki egzekucji alimentów w Niemczech na podstawie polskiego wyroku. Czym innym jest bowiem wytoczenie powództwa przed polskim sądem o zwrot nienależnego świadczenia na podstawie przepisów cywilnego prawa materialnego (i ewentualna późniejsza egzekucja zapadłego w sprawie wyroku), a czym innym jest prowadzenie egzekucji roszczeń alimentacyjnych na podstawie orzeczenia sądu polskiego w państwach członkowskich Unii Europejskiej.

Ponadto warto wspomnieć, że kraje Unii Europejskiej mają swobodę ustanawiania własnych przepisów w zakresie uprawnień dotyczących świadczeń rodzinnych, a ich wysokość oraz warunki wypłaty są różne. Rozporządzenia Wspólnoty Europejskiej 883/2004 i 987/2009 zawierają jedynie przepisy koordynujące system ubezpieczeń społecznych, stąd w przeważającej ocenie polskich sądów istota świadczenia rodzinnego np. Kindergeld jest tożsama z istotą i celowością świadczeń o podobnym charakterze jak w Polsce, a w szczególności ze świadczeniem wychowawczym z programu 500 plus. Fakt otrzymywania tego rodzaju świadczenia nie zwalnia zatem zobowiązanego rodzica od ponoszenia jego części uczestniczenia w kosztach utrzymania rodziny, w szczególności małoletnich dzieci.

W konsekwencji otrzymywane w państwach członkowskich świadczenia rodzinne winny zostać przeznaczone na potrzeby małoletniego, bez względu na otrzymywane alimenty. Rodzic, który sprawuje osobistą opiekę nad dzieckiem w Polsce może, przed polskim sądem, dochodzić zwrotu pobranego przez drugiego rodzica i nieprzekazanego na rzecz małoletniego świadczenia rodzinnego.