Zgodnie z art. 632 kodeksu cywilnego (KC) przy zawieraniu umowy o dzieło (i analogicznie umowy o roboty budowlane) strony mają możliwość uzgodnienia wynagrodzenia w formie ryczałtowej, co oznacza, że przyjmujący zamówienie nie może co do zasady żądać podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac. Lecz co w sytuacji, gdy w wyniku zmiany stosunków, których nie można było przewidzieć, przyjmującemu zamówienie groziłaby „rażąca strata”? W takiej sytuacji zgodnie z przepisem sąd w pewnych warunkach może podwyższyć ryczałt lub rozwiązać umowę. Niemniej jednak w przepisach prawa brak jednoznacznej definicji „rażącej straty”, co zmusza sądy do rozpoznawania spraw tego typu w sposób indywidualny.

W wyroku z dnia 8 marca 2018 roku Sąd Najwyższy (sygn. akt II CSK 325/17) wyjaśnił, że pojęcie „rażącej straty” należy rozumieć jako niweczącą poczynioną przez wykonawcę kalkulację, przy uwzględnieniu zwykłego ryzyka kontraktowego. Nie jest wymagane, aby rozmiar straty zagrażał kondycji finansowej wykonawcy bądź narażał go na upadłość. Zakres tego uregulowania należy oceniać przez pryzmat straty związanej z konkretnym stosunkiem prawnym, z uwzględnieniem zarówno jej kryterium obiektywnego, jak i subiektywnego.

Przedmiotem rozpatrywanej przez Sąd Najwyższy sprawy stanowiło roszczenie o zapłatę kwoty 3.788.535,61 zł wraz z odsetkami tytułem bezpodstawnego wzbogacenia wynikającego z realizacji robót dodatkowych. Powód – wykonawca dochodził tej kwoty, ponieważ jego zdaniem wykonał roboty dodatkowe nieprzewidziane w umowie, pozwany – zamawiający natomiast twierdził, że wszystkie roboty mieściły się w granicach umowy i nie można wobec tego argumentować, że się bezpodstawnie wzbogacił. Jak widać zagadnieniem wstępnym jest więc określenie przedmiotu umowy i dalej ustalenie czy doszło do zmiany stosunków w ramach tej umowy, których nie można było przewidzieć (w tym co najmniej czy z dokumentacji przekazanej wykonawcy nie wynikało, że konieczne jest przeprowadzenie niestandardowych czynności), a dopiero potem badanie przesłanki rażącej straty.

Należy zauważyć, że wynagrodzenie ryczałtowe w swojej istocie polega na obciążeniu wykonawcy ryzykiem nieuwzględnienia całości prac niezbędnych do wykonania zamówienia, wzrostu rozmiarów i kosztów prac – nawet w sytuacji, gdy byłaby ona niemożliwa do przewidzenia w chwili zawarcia umowy z zamawiającym. Gdyby w trakcie wykonywania robót „wyszły na jaw” znacząco odmienne warunki geologiczno-gruntowe, które nie zostały przewidziane w szczegółowych postanowieniach umownych, a skutkowałyby one koniecznością wykonania prac na kwotę dochodzoną przez powoda, mogłyby one stanowić okoliczność przesądzającą o kwalifikacji takiego zdarzenia jako nadzwyczajne – skutkującego podwyższeniem ryczałtu lub rozwiązaniem umowy przez sąd. Wydaje się jednak, że należy uzupełnić to rozumowanie o istotną konkluzję – gdy wynagrodzenie ustalono w sposób ryczałtowy przy udziale profesjonalnego wykonawcy taka zmiana możliwa jest tylko, gdy wykonawca dochowując należytej staranności w rozumieniu art. 355 KC nie mógł ww. odmiennych warunków przewidzieć z uwagi na ich niestandardowość.

Sąd Najwyższy uznaje, że w zakresie art. 632 § 2 KC mieszczą się jedynie przypadki wykraczające poza zakres zwykłego ryzyka umownego, a rażąca strata w kontekście nadzwyczajnej zmiany stosunków nie musi zagrażać pogorszeniu sytuacji finansowej wykonawcy, a co więcej grozić upadłością, ale musi być związana z konkretnym stosunkiem prawnym i brać pod uwagę różnego rodzaju kryteria odnoszące się do rozmiarów działalności gospodarczej.

Zwracam jednak uwagę, co w praktyce nie zawsze jest rozumiane, że w braku porozumienia pomiędzy stronami czy zachodzą przesłanki do zastosowania art. 632 § 2 KC wykonawca nie posiada kompetencji do jednostronnego podwyższenia wynagrodzenia – do zmiany umowy może dojść wyłącznie w drodze orzeczenia sądu. Wykonawca powinien więc niekiedy rozważyć, by wstrzymać się z robotami, które może obiektywnie uznać za dodatkowe.